ایلقار نیوز :شاه اسماعیل بوندان علاوه کی مقتدر بیر پادشاه اولموش و صفوی لر حکومتی نی،سیاسی جهت دن ده بنیان قویموشدو؛علم و هنر و ادبیات عالمینده ده بیر یئنی لیق یارادان و بنیان قویان شخصیت دیر.

او اولین کس دیرکی «شیعه شعری» قوشدو و کربلا شهیدلرینین «مرثیه»سینده،شعر دئدی.شعر ساحه سینده او قدر شهرته چاتدی کی ایندینین ایندیسی ده آناطولی ده «خطایی لر مکتبی» بیر بؤیوک ادبی مکتب عنوانیندا،رونق و رواجا مالک دیر.

او موسیقی دان لارین آراسیندادا،اؤزونه لاییق شهرت تاپیبدیر،هله ده آذربایجان عاشیق لاری «خطایی هاوا»سین چالیب و اوخویورلار.عاشیق قوربانی،آذربایجانین استاد و تای سیز عاشقی،شاه اسماعیل خطایی نین مدحینده چوخلو ترانه لر قوشوب،اوخویوب.

عرفان موردینده ده،شاه اسماعیل قاباقجیل اولموش دو.اونون «شعری تخلص»ونه بیر اؤترگی باخیش بو امری بیزه آیدین ائدیر کی ائله او اوشاقلیق و جاوانلیق دؤره سینده ن بیر نوعی الهی روحیه یه و عرفانی باخیشا مالک ایمیش و بو احساس اونون وجودوندا اؤزونه یئر سالمیش دیر.دئیرلر بیر گون شاه اسماعیل  حربن یزید ریاحی،کربلا شهیدلرینین بیریسینین قبری اوسته گئدیب ،اونون قبرین آچیر.اونون یاراسینا باغلی بیر دسمال گؤرور.دسمالی آچیر،قان قبری آغزینا آلیر. بیر ندا ائشیدیر کی دئییر:«خطا ائله دین اسماعیل» و دئییرلر کی بو دسمالی سیدالشهدا علیه السلام اؤز مبارک الیله حرّون یاراسینا باغلامیشدیر.

   شاه اسماعیل ائله او گوندن اؤزون خطاکار «خطایی» آدلاندیرمیشدی و اؤز ایشندن توبه ائدره ک بئله سؤیله ییر:

شاه خطایی چیخدی سئیره آچدی حرّون قبرینی

بار الاها عفو قیل کی توبه کارام دوغروسو

عجب کی عرفانی مرحله لرده «توبه» عارفین اولین قدمی ساییلیر.چون سالک اگر اؤزون گناهلاردان بوشاتمایا،الهی جلوه لری اؤز اوره یینده عکس اولونموش گؤرنمز.

ایندی بو ایضاحاتدان سونرا،ایسته ییرم دئیه م کی شاه اسماعیل عرفانی ادبیاتدا بیرینجی ایمیش. و «عرفانی ادبیاتی» ترک دیلینده بنیان قویوبدو.

هرچندکی شاه اسماعیلدان قاباق،عماد الدین نسیمی ده شعر دئمیشدی لکن اونون بیرچوخ شعر مضمونلاری «حروفیه» مذهبینه عاید اولموشدو،و خالص عرفان اونون شعرینده آز گؤزه دییر.ایکینجی سی بودور کی نسیمیده،او شهرت و نفوذ کی شاه اسماعیلین واریدی،یوخدو تا ائلیه بیلسین اؤز فیکرین اؤزوندن سونراکی شاعیرلره انتقال وئرسین و اونلاری اؤز سئودیگی کیمی فیکیر و مضمون ساحه سینده هدایت ائله سین ،حال بوکی بو ایش شاه اسماعیله تام شکلینده میسر اولموشدور.اوچونجو مطلب بوکی هر بیر بؤیوک و قالارقی ایش،بیر پارا زمینه لره احتیاج لی دیر.کی شاه اسماعیلین بو بؤیوک ایشینین یئرین سالان  همان نسیمی نین عرفان مضمونلو شعرلری ایدی.اما آیدین دیر کی نسیمی هئچ واقت شاه اسماعیلین علمی ادبی و جریان سازلیق مقامینا ال تاپمادی.

واقعیت ده شاه اسماعیل،نسیمی ایلن فضولی نین آراسیندا بیر واسطه حلقه کیمی عمل ائدیب.بو معنایه کی نسیمی نین داغینیق عرفانی فیکرلرین بیر یئره ییغیب و ادبی پرداخت وئرندن سونرا،فضولی کیمی داهی و بؤیوک بیر شاعره یئتریمیش دی.و فضولی بو مضمون لاری سخاوت ایلن،اؤزوندن سونراکی شاعیرلرین هامی سینا اعطا ائله میشدی.

بیز بورادا تکجه یئددی و چوخ تکرارلی عرفانی مضمونا اشاره ائلیریک کی،شاه اسماعلین دیوانیندان فضولی نین دیوانینا و اوردان بوتون ترکی قوشان شاعیرلرین دیوانینا داخل اولوبدور:

1-    زهد (دنیایا اعتناسیزلیک):

عارفلر دنیایا باش قاتماغی،کمال یولوندا بؤیوک بیر مانع سانیرلار.شاه اسماعیلدا ائله بو عرفانی فیکری بیر گؤزه ل تشبیه ده کی دنیانی مردارا اوخشادیب دی گتیریر:

ارنلر دنیایا مردار دئیوبلر      نه کرکسم کی مردار اسکیگومدور

فضولی دنیا ترکین بیر افتخار لی باش تاجی کیمی بیلیرکی اؤز باشینا قویوب،عرفان دنیاسینین شاه لیغینا یئتیشیب دیر:

فقر ملکی تخت و عالم ترکی افسردیر منه

                                                                             شکرلله دولت باقی میسردیر منه

و هر ایکی شاعر حضرت علی علیه السلامین بو پارلاق کلامیندان تاثیر آلیبلار کی بویورور:« دنیا بیر جندک دیر کی اونو ایسته ینلر ایت لر دی»

2 – «می»دن،عرفانی شعرلرده تصویری فایدالانماق:

شاه اسماعیل شرابی عارفین اوره گینین صفاسی سانیب،بئله سؤیله ییر:

    بو مشربه پرصفای جان دور

                                                                       صراحی دیبی اونا مکان دور

 و فضولی اوندان یوکسک بیر تصویرده بئله یازیر:

            جام ایچره می کی دایره سالمیش حباب اونا

                                                                     آیینه دیر کی عکس سالیر آفتاب اونا

2-    ریایی زاهدلر ایلن جنگ ائله مک:

خبر دوتماز حقیقتدن ریایی زاهدین فهمی

اونو فیکری عجایب قصه ی افسانه لردندور

عارف،عرفانی تکجه آلّاها یئتیشمک یولو بیلیر و او کس لره کی ایسته ییرلر اؤز ناقص عبادت لریله کی اونودا اؤزگه یین خوشامدینه گؤره یئرینه یئتیریرلر،گولور.فضولی ده اؤزونون سلفی،خطایی کیمین دئییر:

زاهد سوال ائدیرسه کی می دن ندیر مراد

بیزده صفادیر اوندا کدورت جواب اونا

بله !قورو بئیین زاهد  عرفانی سرخوش لیغین و الهی مست اولماغین لذتین دوشونه بیلمز.

4 –ازلی عشق:

عارفلرین باخیمیندان،عشق تکجه بو دونیایا باغلی دئییل و اوزاماندان کی آلله وار عشق ده وار.آیدین جاسینا،عارف لر خلقتین تملین عشق بیلیرلر و بو قدسی حدیثه سؤکنیرلر کی بویورور : کنت  کنزا مخفیا فاحببت ان اعرف فخلقت الخق لکی اعرف.

«خطایی» نه گؤزه ل شکیلده بو عرفانی نکته نی اؤزوندن سونراکی شاعیرلره یادگار قویوب:

                            ازلدن جانیمی قوربان وئرردیم

                                                              قبول ائیله شها فرمان سنین دور

فضولی ده،عشقی نشئه ی کامل و عالمین ایجادینین سببی بیلیر:

      عشق دیر اول نشئه ی کامل کی اوندان دور مدام

می ده تنویر حرارت نی ده تاثیر صدا

5-معشوقون جفا و وفاسی هر ایکیسی عاشقه شیرین دیر:

حقیقت یولونون یولچولاری،معشوقون جفاسیندان،شکایت ائتمه گی بی وفالیق سانیرلار بلکه ائله اونو دا معشوقون لطفو و عنایتی کیمی شیرین و گؤزه ل گؤرورلر نئجه کی مولوی دئییر:

                عاشقم بر لطف و بر قهرش به جد        ای عجب من عاشق این هر دو ضد

و خطایی نه تکجه جفا و وفا بلکه دوستون درد و درمانینی بیر بیلیب و دئییر:

             دلبرا جانومدا دردون بیر دوا نسبت لودور

                                                     هر جفا گلسه منه سندن وفا نسبت لودور

و فضولی ده،شاه خطایی ایلن سس سسه وئریب بئله سؤیله ییر:

                             ای فضولی خوب رولاردان تغافل دور یامان

                            گر جفا هم گلسه اونلاردان بیر احسان دیر منه

6- فنا مرحله سی :

سیر و سلوکدا ،آخرین مرحله،فنا مرحله سی دیر کی سالک ازلی و ابدی معشوقدا محو اولوب اؤزون ایتیریر و «خطایی» اؤزو،فقر و فنادن اؤزگه،اگنینده بیر لباسی یوخدور:

                            قبای فقر و فنادور لباس فاخریمیز

                                                 غریق باده ی وحدت لباس ظاهریمیز

و گؤرون عشق قلمی نه رندانه و نازکانه فضولینین «حرف وجودینه» خط چکیب،اوردا کی دئییر:

                   عشق کلکی چکدی خط حرف وجود عاشقه

                                                                 کیم اولا ثابت حق اثباتینده نفی ماعدا

7 – معروف معاشیق دن الگو آلماق:

عارف لر ،آللاهی بیر ازلی و ابدی معشوق پالتاریندا گؤرورلر کی وجود عالمینین تامام اجزاسی اونون عاشقی دیرلر.بیر آیری عبارتده اگر آللاه،وجود عالمینین لیلاسی دیر،تام وجود عالمی اونون مجنونو ساییلیر:

                                    سنون لیلی جمالون گؤرمک ایچون

                                   نئجه مجنون کیمی حیران اوتورموش

و فضولی همین الگودا دئمیش دیر:

                      ای فضولی قالمامیش غوغای مجنوندان اثر

                                                           غالبا افسانه کیمی دئمیشیق بیر خواب اونا

گفتی است دکتر ابراهیم اقبالی، نویسنده و استاد دانشگاه، متولد 1345 در تبریز است. وی در سال 1378 با دریافت مدرک دکترای خود در رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران، وارد مجامع آکادمیک کشور شد. وی استادیار رشته زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تبریز است و تاکنون آثار متعدد و پرشماری در حوزه زبان فارسی منتشر نموده است. دکتر اقبالی همچنین، استاد اعزامی وزارت علوم به جمهوری تاجیکستان و استاد دانشگاه آموزگار شهر دوشنبه بوده است. دبیر علمی نخستین جشنواره جایزه ادبی تبریز، ده ها عنوان مقاله و سخنرانی های متعدد مجامع بین المللی را در کارنامه خود به همراه دارد.