ایلقار نیوز:امین یاری/ آیا پیشگامِ تئوری تکامل معرفت دینی ، دکتر عبدالکریم سروش می باشد؟در ایران ، دکتر عبدالکریم سروش به عنوان متوّلی تئوری تکامل معرفت دینی ، شناخته شده است . البته آیت الله دکتر محمّد مجتهد شبستری ، همگام و هم سو با او  ، در بسط و نشر این نظریه ، تمام تلاش و توان خویش را به کار گرفته است .

دکتر سروش در کتاب جریان ساز و جنجالی خود – قبض وبسط تئوریک شریعت – منظومه واژگان و عبارات خود را بر مدار این نکته ی بس اساسی متمرکز ساخته است که حقیقتِ دین ، ثابت است ؛ ولی فهم دین ، متغیّر و عصری می باشد.

در این مقاله در می یابیم که پیش از دکتر سروش و دکتر محمّد مجتهد شبستری ، نظریه ی ثابت بودنِ جوهر دین و سیّال بودن فهم دین ، توسط دکتر علی شریعتی بیان شده است و دکتر شریعتی در نشر این اندیشه ، پیشگام و پیشتاز می باشد .

در این مقاله ، نظریه تکامل معرفت دینی را از منظر دکتر شریعتی بررسی می کنیم. نظریه ای که یکی از نشانه های روشن اندیشه ی دکتر شریعتی در شناختن اسلام حقیقی و تطابق احکام الهی با  عنصر زمان به شمار می رود و ذهن تیز و اجتهاد پویای او را در سازگار ساختن اسلام با نیازهای زمان بیان می کند. البته چاشنی نگارشِ این مقاله را ، کتاب                       « دین اندیشان متجدد » از : محمد منصور هاشمی پدید آورد که اندیشه های شریعتی را به چالش می کشد و به زعم خود ، با چاقوی نقد و با چماقِ وهن ، بر بالین آرای او حاضر می شود .

دکتر شریعتی

شریعتی بر این باور است که امکان عرضه ی تفسیر دیگری از دین ، که گاه حتّی ممکن است معارض و مخالف تفسیر رسمی باشد وجود دارد . شریعتی ، تصریح می کند که از دین می توان در شرایط مختلف فهم های مختلفی داشت : می توان یک مذهبی بود و در عین حال ، شناخت خود را از مذهب و حقیقت ، تلطیف نمود و راه تکامل را پیمود. او برای مدّعای خود ، از سلمان و ابوذر یاد می کند که ضمن اینکه به حقیقت واحدی ایمان داشتند  امّا در یک سطح و دارای نگاه واحدی نبودند ؛ بلکه هر یک ، بر حسب شناخت وبینش خویش ، درجه ای از حقیقت وحی را در می یافت :

« امّا فرق است میان متحجر بودن و معتقد بودن . من می توانم یک مذهبی متعصّب باشم و در عین حال بینش و احساس و شناخت من از مذهب ، همواره در حال تلطیف و تکامل باشد . سخن پیغمبر درباره سلمان و ابوذر ، حکایت از این دارد که مذهب مجموعه ای از مفاهیم و احکام ثابتِ یکنواختِ منجمد نیست . هر کس به میزان عمق ادراک و غنای فرهنگی اش ، درجه ای از این حقیقت را در می یابد که با دریافت دیگری نه تنها یکی نیست که حتی مغایر می تواند بود » . (شریعتی ، علی ، 1389 ، بازگشت ، تهران ،الهام ، ص 216-215)

نظر شریعتی به عبارتی از پیامبر اسلام معطوف است که گویا پیامبر اسلام فرموده است اگر آنچه را که سلمان می داند ابوذر بداند دچار کفر می شود . به این معنا که عمق ادراک و غنای فکری سلمان ، بیشتر از ابوذر می باشد ؛ هر چند هر دو ، معتقد به حقیقت مطلق و پایبند به فرامین پیامبر خود می باشند . ) به نظر شریعتی ، این همان تحوّل و تکامل فکری  است که یک انسان می تواند داشته باشد و همین انسان کمال گرا و تحول خواه است که فاصله بی نهایت «بودن » و « شدن » را می فهمد و درک می کند .

بعضی از مخالفین و منتقدین شریعتی ، اذعان دارند که شریعتی ، « نه فقط کوشیده زمینه ای پویا فرآهم آورد بلکه بنیان بحث فهم ها و قرائت های مختلف از دین را گذاشته است ، بحثی که بعد ها به ویژه عبدالکریم سروش و محمّد مجتهد شبستری آن را بسط دادند » . ( منصور هاشمی ، محمّد ، 1393 ، دین اندیشان متجدد ، تهران ،کویر ، صص 63-62 )

با مطالعه ی « قبض وبسط تئوریک شریعت » به این نتیجه می رسیم که دکتر سروش آگاهانه و یا از روی توارد ، نظریات قبلی دکتر شریعتی را بسط داده و با زبان و ادبیات خاصّ خود ، در فربهی آن کوشیده است . در معنا و مفهوم ، هیچ فرق و فاصله ای دیده نمی شود . تنها فرق آن دو ، در قبض و بسط آن نظریه است . به این معنا که در آثار دکتر شریعتی با قبض و به اجمال آمده و در کتاب دکتر سروش با بسط و تفصیل . سروش در تبیین آن تئوری ، مصادیق فلسفی و شواهد کلامی و ادبیات عرفانی را به کار بسته است تا به هدف غایی خود نایل آید .

سروش می نویسد :

« فهم و معرفت در هر عصری هندسه ای دارد و فهم دینی هم همیشه عصری است . و مطهری یک دیندار عصر بود ، شریعتی هم . و دین هر کس فهم اوست از شریعت . همچنان که علم هرکس فهم اوست از طبیعت . یعنی این دو بزرگ علی رغم تفاوتهاشان ، خلوص و توانایی اندیشه دینی را در جغرافیای معاصر معرفت بشری می خواستند و تعریف می کردند .   باید اذعان کرد که نه ادب و نه فلسفه و نه کلام و عرفان ما ، هیچ کدام به قرار سابق نمانده اند و همه را قبض وبسط افتاده است . دیگر چه جای این مدّعا که فهم شریعت در این میان می تواند تحوّل نپذیرد و در دادوستد با آنها ، سود و زیان نبرد؟». (سروش ، عبدالکریم ، 1388 ، قبض و بسط تئوریک شریعت ، تهران ، صراط ، صص 179-178)

جای تعجّب است که دکتر سروش ، در موارد متعدّدی از عنوان « شریعتی » برای مدّعای خود بهره می جوید ولی در هیچ جایی به عبارت جملاتی از شریعتی در باب عصری بودن فهم دینی ، استناد نمی کند . شاید عدم ارجاع او به آثار شریعتی ، نشات یافته از عدم اشراف وی بر همه ی اضلاع اندیشه ی شریعتی باشد که دکتر درگاهی هم به این نکته تصریح می کند :  « سروش نیز مانند بسیاری از منتقدان ومخالفان شریعتی ، بر همه ی اضلاع و عناصر اندیشه ی شریعتی وقوف ندارد » .            ( درگاهی ، محبوب  ، 1393 ، شریعتی آشنای ناشناخته ، تهران ، کویر ، ص 32 )

البته بخشی از جوابیّه دکتر سروش به دکتر پیمان ، ما را از هر گونه تردید و گمانه زنی خارج می سازد که حقّ تقدّم در ارایه تئوری تکامل معرفت دینی ، از آن دکتر شریعتی است :

« دیدن جملات مرحوم دکتر شریعتی در باب تفکیک مذهب و مذهب شناسی ، و ثابت ماندن اوّلی و تحول دومی براستی برای من دل انگیز بود ، و اگر بیش از این آنها را دیده بودم ، بی هیچ درنگ در مکتوبات خود می آوردم . این جانب هیچ گاه برای تئوری « قبض و بسط ، ادعای بداعت نکرده ام و اینک نیز که در کار پیشروانی چون آن عزیز سید فقید ، چنین اشارات و تأییداتی می بینم ، سخت مباهی و مبتهج می شوم و به استقامت دلیل و سبیل « قبض و بسط » اطمینان بیشتری  می یابم » . ( قبض و بسط تئوریک شریعت ، ص 607 )

سروش در ادامه ی جوابیّه ی خود می نویسد :

« شهد الله که به هیچ روی ، داعیه ی جدال بر سر فضل تقدّم و تقدّم فضل ندارم. به ویژه که پای آن بزرگ در میان است و رخصت دراز دستی نمی دهد » . (همان ، ص 608 )

می توان گفت که دانسته های تفصیلی بعدی دکتر سروش بر اساس دانسته های اجمالی اشخاصی همچون دکتر شریعتی بنا شده است و در یک دور هرمنوتیکی ،‌ یکدیگر را کامل می کنند . به تعبیر دکتر محمّد مجتهد شبستری :

« می توانیم نوشتن یک کتاب علمی را مثال بزنیم و نشان دهیم که چگونه در جریان پیشرفت یک کوشش علمی نیز همواره دانسته های تفصیلی بر دانسته های اجمالی پیشین بنا می شوند و سپس مجموعه ی به دست آمده ، خود مقدّمه ی دانسته های تفصیلی بعدی قرار می گیرد و بدین ترتیب دانسته های اجمالی و تفصیلی پیشین و پسین ، در یک روند دوری ونیز تسلسلی همواره یکدیگر را کامل می کنند . با این مثال ، معنای دور هرمنوتیکی نیز به خوبی روشن می شود . (مجتهد شبستری ، محمّد ، 1389 ، هرمنوتیک ، کتاب وسنّت ، تهران ، طرح نو ، ص 18 )

به نظر دکتر شریعتی ، اصل حقیقت دین ، لایتغیّر است ؛ ولی عقل آدمی در مسیر رشدش ، دریافت ها و برداشت های مختلفی از همان اصل می تواند داشته باشد که این تکامل بشری را از متون دینی نشان می دهد .

می توان با ابزار اندیشه که همیشه در حال رشد و پویش است به سراغ حقیقتِ ثابت و لایتغیّر رفت و به اندازه ی ظرفیت و قابلیت  خود ، از آن بهره مند شد. مذهب و فهم مذهب ، دو مقوله ی مجزاست ؛ چراکه اولی ثابت و دومی متغیر است . فهم مذهبی بر حسب رشد فکری انسان ، تکامل پیدا می کند . مذهب شناسی باید همیشه در تغییر و تکامل باشد تا انسان بتواند پاسخ نیازهایش را از مذهب و حقیقت ثابت ، دریافت نماید :

« … این مفهوم که چون مذهب « مُنزل من الله » است ، بنابراین لا یتغیّر است و عقل آدمی در مسیر رشدش نمی تواند در آن حک و اصلاح و تغییری بدهد ، این نتیجه را ببار آورده که مخالفین مذهب ، خودِ این را دلیل بر کهنه شدن مذهب در طی تکامل بشر تلقی کنند و از یک طرف ، خود مؤمنین به مذهب ، به دلیل لایتغیّر بودن مذهب ، هرگونه تحوّل و هر گونه تکاملی را نفی کنند ، برای اینکه در کنار مذهب بمانند ؛ در صورتی که نه تنها مذهب با تکامل مغایر نیست ، بلکه تکامل مذهبی با ثابت بودن مفاهیم مذهبی مغایر نیست . مگر نه این است که قوانین طبیعت ثابت است ، اما علم طبیعت شناسی در طول تاریخ دائماً در تغییر وتکامل است ؟ مذهب هم همچون طبیعت ثابت است ، اما انسان ها در رابطه با مذهب تکامل پیدا می کنند ؛ همچنانکه انسانها در رابطه با طبیعت تکامل پیدا می کنند . همچنانکه ثابت بودن طبیعت مغایر با تکامل علم نیست، ثابت بودن مذهب هم مغایر با تکامل علم مذهبی نیست ؛ زیرا خود مذهب نیست که تکامل پیدا می کند . و همچنانکه خود طبیعت نیست که تکامل و تغییر پیدا می کند ، بلکه رابطه ی ذهنی ما با طبیعت است که تغییر و تکامل دارد ، رابطه ذهنی ما با مذهب هم باید تغییر و تکامل پیدا کند . این است که در عین حال که مذهب همان است که هزار و چهار صد سال پیش پیغمبراسلام اعلام کرده و به صورت یک کتاب تدوین شده ، این انسانها هستند که در فهم مذهب بر حسب رشد فرهنگی و فکری شان تکامل پیدا می کند . این مذهب شناسی است که باید دائماً در تغییر و تکامل باشد . ( شریعتی ، علی ، 1386 ، جهان بینی و ایدئولوژی ، تهران ، شرکت سهامی انتشار ، صص 28-217 )

شریعتی بر شناخت مذهب بر حسب نیاز روز ، تاکید می ورزد و آن را یک وظیفه می داند :

«… وظیفه ای است که باید انجام دهیم و هماهنگ با پیشرفت تمدن ، فرهنگ وعلم بشری باید مذهبمان را بهتر از نسل پیش بشناسیم ، و الّا متوقف شده ایم » . (همان ، ص 218 )

شریعتی ، تکثر گرایی در فهم دینی وتعدّدِ ابعاد فهم اسلامی را به رسمیت می شناسد و آن را یکی از نقاط قوت روشنفکر دینی می شمارد :

« من یک مبحثی داشتم به نام تعدّد ابعاد فهم اسلامی ، یعنی همه افراد انسان ، خود اسلام را که حقیقت واحدی است در قالب های ذهنیشان که باید بفهمند یک جور نمی فهمند و لازم نیست یک جور بفهمند » . (شریعتی ، علی ، 1382 ، علی(ع) ، تهران ، آمون ، ص 129 )

می بینیم که « پلورالیسم دینی » و تکثر گرایی در فهم دینی که در این دوران ، یکی از مباحث داغ حوزویان و دانشگاهیان به شمار می رود و چنین مهیب و خوف انگیز ، به تصادم آرا و حذف اشخاص انجامیده است ، قبلاً با زبان سلیس و با قلم عمیق دکتر شریعتی بیان شده است . هر چند بعداً بزرگانی همچون دکتر سروش و دکتر مجتهد شبستری ، ابعاد و زوایای آن مبحث را ، دامن گستردند و مطالب زیادی را به آن افزودند . محمّد منصور هاشمی که یکی از منتقدان جدّی واصولی دکتر شریعتی به شمار می رود این تقدّم قلمی را تایید می کند :

« مثال شریعتی درباره ثبات طبیعت و تغییر علوم طبیعی عیناً در قبض و بسط تئوریک شریعت آمده است . در واقع شریعتی مسأله را به اجمال طرح کرده بود و دکتر سروش آن را به تفصیل و بر اساس نظریه پردازی مستحکم تر بیان کرده است ، وگرنه ثبات اصل دین و تغییر فهم ها ( و به اصطلاح بعدی قرائت ها) از آن ، امری است که در آثار شریعتی به صراحت بیان شده است . البته برای شریعتی مساله اصلاً عمقی را که نزد سروش و شبستری یافته ، پیدا نکرده و به مثابه پرسشی معرفت شناسانه و هرمنوتیکی طرح نشده است » . ( دین اندیشان متجدد ، ص 64 )

محمّد منصور هاشمی ، در کنار تایید تقدّم قلم شریعتی در موضوع « نظریه تکامل معرفت دینی » ، نظریه شریعتی را مجمل و بسته می داند و می نویسد : « راه حل پیشنهادی او برای محدود کردن مساله ی قرائت ها کاملاً ناپخته و نارساست » . ( همان ، ص 64 )

شریعتی در جای جای مجموعه آثارش ، تصریح می کند که اسلام به عنوان یک مکتب و مجموعه ای از اعتقادات ، دچار تحول و تکامل نمی شود ، بلکه در مسیر تحولات تاریخ ، فرسایش می یابد و احتیاج به لباس ، تغییر فرم ، روابط و زبان پیدا می کند :

« خود اسلام به عنوان یک مکتب و مجموعه ای از اعتقادات ، دچار تحول زمان نمی شود . اسلام به عنوان یک دین ، در ظرف سنّتی جامعه ها و در کالبد تمدن ها و فرهنگ هاست که جنسیت خارجی پیدا می کند و به این صورت است که در مسیر تحولات تاریخ ، فرسایش می یابد ، احتیاج به نو شدن ، تغییر فرم ، لباس ، روابط و زمان دارد . مقصود از نو شدن ، حقیقت ثابتی که خود اسلام است ، نیست . وقتی افرادی می گویند ، باید در افکار مذهبی مان تجدید نظر شود و بینش مذهبی نو گردد ، و دین را باید به زبان این عصر ومتناسب و شایسته ی این نسل ، تبلیغ کرد ، مسلماً به معنی تغییر دین نیست بلکه به این معنی است که وقتی حقیقت ثابت ، در ظرف های سنّتی و نژادی و اجتماعی و فرهنگی و اعتقادی و فردی و فلسفی و روحی ، قرار گیرد ، بعد از مدّتی باید ظرف هایی که زائیده شرایط اجتماعی وتاریخی است و تغییر می یابند ، عوض کرد ، که اگر ظرف این حقیقت مقدّس را عوض و نو نکنیم ، مظروفش از بین می رود » . ( شریعتی ، علی ، 1388 ، اسلام شناسی ، ج 2 ، تهران ، قلم ، ص 71 )

دکتر شریعتی معتقد است که باید متناسب با زمان ، در بیان و ابلاغ حقیقت دینی ، تلاش لازم به عمل آید ؛ چرا که قرار دادن یک واقعیت جاوید در یک ظرف متغیّر کهنه شدنی ، آن واقعیّت جاوید را به صورت  سنّتی و ارثی در می آورد و خاصیّت پاسخ گویی را از آن سلب می کند . اگر ظرفِ ظریفِ زیبای زمان ، برای جوهرِ جاویدِ دین به وجود نیاید ، آن جوهرِ جاوید، جاودانگی اش را از دست می دهد و به عقب رانده می شود . شریعتی  با یک مثال جالب و ساده به بیان تئوری تکامل معرفت دینی می پردازد :

« مثلا اگر به همان منبر سه پله ای مسجدالنّبی و پیغمبر (ص) بسنده کنیم ، بعد از آنکه همه ی صداها ، همه ی آوازها ، شعرها و همه ی موسیقی ها وسخنرانی ها ، روی موج های بلند و کوتاه در سراسر دنیا پخش شد و منطقه ی وسیعی از کره زمین ، با رادیو و تلویزیون و مطبوعات و بلندگوها و فیلم ها ، پوشش فکری گرفت ، اگر عالی ترین و نجات بخش ترین و با حقیقت ترین سخنان را هم بگوییم ، در محدوده ی تنگ مجلس خصوصی خواهد ماند و خواهد مرد ، و به گوش دنیا نخواهد رسید » . (همان ، ص 72 )

احتمالاً دکتر شریعتی در تئوری تکامل معرفت دینی ، از علّامه اقبال لاهوری الهام گرفته که به او تعلّق خاطر خاصّی داشته است . اقبال ، سازگاری ابدیّت و تغییر را توصیه می کند و به اجتهاد در معنای حقیقی آن تاکید می ورزد : « اسلام وفاداری نسبت به خدا را خواستار است نه وفاداری به نسبت به حکومت استبدادی را . و چون خدا بنیان روحانی نهایی هر زندگی است ، وفاداری به خدا ، عملا وفاداری به طبیعت مثالی خود آدمی است . اجتماعی که بر چنین تصوری از واقعیت بنا شده باشد ، باید در زندگی خود ، مقوله های ابدیّت و تغییر را با هم سازگار کند . بایستی که برای تنظیم حیات اجتماعی خود ، اصولی ابدی ا در اختیار داشته باشد ، چه آنچه ابدی و دایمی است ، در این جهان تغیییر دائمی ، جای پای محکمی برای ما می سازد . ولی چون اصول ابدی به این معنی فهمیده شوند که معارفی با هر تغییرند ، یعنی معارفی یا چیزی هستند که قرآن آن را یکی از بزرگترین « آیات » خدا می داند ، آن وقت سبب آن می شود که چیزی را که ذاتاً متحرک است از حرکت باز دارند » . (لاهوری ، محمّد ، تهران ، نشر : رسالت قلم ، ص 167 )

در نهایت به این نتیجه می رسیم که در طرح و تبیین « تئوری تکامل معرفت دینی » ، دکتر علی شریعتی بر دیگر هم اندیشان خویش در گستره ی ایران ، قدمت و سبقت تاریخی و زمانی دارد . دکتر شریعتی ، شاخص ترین فردی است که در آن تزاحمِ افکار و امواجِ بلا خیزِ حیاتش ، چنین مبحث عظیم و دامنه داری را که در شکل گیری اندیشه ها و مقبولیتِ نگاه ها و مشروعیّتِ  قرائت های دینی ، بسیار مهم و ارج نهادنی است پایه گذاری کرده است .

9 ماه مبارک رمضان 1437 هجری قمری / 29 خرداد ماه 1395 خورشیدی

انتهای پیام/   امین یاری