ایلقار نیوز:ترکیه در دهه اخیر سعی کرده خود را به عنوان یک بازیگر مهم در عرصه منطقه ای معرفی کند. کشوری که تا چند سال قبل برای ورود به اتحادیه اروپا التماس می کرد حال با وجود قدرت قابل ملاحظه رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور خود، خواهان ایفای نقشه محوری در مسائل منطقه ای بویژه عراق و سوریه می باشد. با این حال، چه در داخل و چه در خارج منتقدان جدی دارد. در این مجال، به سیر تحول ترکیه در چند سال اخیر و نیز چالش های پیشروی این کشور می پردازیم.

1) دهه پیشرفت

1-1) ظهور اردوغان: به قدرت رسیدن رجب طیب اردوغان با برگزاری انتخابات در سال 2003 بعد از تشکیل حزب عدالت و توسعه در سال 2002 و پیروزی این حزب، ترکیه را وارد فصلی نوین و زرینی در تاریخ خود کرد. این حزب با محوریت مبانی اسلام توانسته بیش از یک دهه ابتکار عمل را در کشوری لائیکی که نظامیان قدرت زیادی دارند، در اختیار داشته باشد. شخصیت کاریزماتیک اردوغان به حزب هویت بخشیده و همچنین اردوغان توانست مدل مقبول از توسعه اقتصادی و سیاسی ارایه کند. اردوغان با تیزهوشی ارتقا اقتصادی و بهبود روابط با غرب را به عنوان دو محور در عرصه های داخلی و خارجی انتخاب کرد. برای مطرح شدن در عرصه داخلی اردوغان رییس جمهور و نظامیان روی در روی خود می دید. اما شخصیت و عملکرد ویژه او در پست نخست وزیری باعث شد که هم حزبی او در سمت ریاست جمهوری-عبدالله گل- به حاشیه رانده شده و همچنین تا حدی توانست قدرت نظامیان را در حکومت کاهش دهد. در عرصه منطقه ای نیز با اتخاذ تصمیمات منطقی محبوبیت ویژه ای پیدا کرد. مشاجره لفظی او با شیمون پرز، رئیس وقت رژیم اشغالگر قدس، نمونه ای از رفتارهای حق خواهانه او بود که تاثیر به سزایی در بهبود وجهه منطقه ای اش داشت،زمانی که در اجلاس داووس به پرز گفت «پای کشتار که وسط بیاید، شما خوب بلدید بکشید. من خوب می‌دانم که شما در سواحل چطور بچه‌ها را هدف می‌گیرید و می‌کشید. من کسانی را هم که برای چنین ظلمی کف می‌زنند تقبیح می‌کنم، زیرا فکر می‌کنم، تشویق این قاتلین کودکان، و این قاتلین انسان‌ها، خود نوعی جنایت علیه بشریت است.»  اردوغان در سال 2014 پست ریاست جمهوری را که اولین بار به صورت انتخابی بود از هم حزبی اش گل تحویل گرفت.

1-2) پیشرفت اقتصادی: رشد حقیقی تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه در ترکیه طی سال های 2002 تا 2012 به ترتیب 64 و  43 درصد بوده است. این اقتصاد مبتنی بر کشاورزی، توریسم، بانکداری و حمل و نقل بوده که منجر به حضور ترکیه در بین 20 قدرت اقتصادی جهان گردید.  اقتصاد ترکیه در زمان اردوغان رشد 9 درصد در سال را تجربه کرده و میانگین درآمد هر شهروند نیز از 3500 دلار به 10 هزار دلار در سال رسید. کسری تراز تجاری نیز از 16 میلیارد دلار در سال به کمی بیش از 10 میلیارد دلار کاهش یافت که در نوع خود بی سابقه بود. سرمایه گذاری های خارجی کوتاه مدت در ترکیه که به «پول های نقد سریع» موسوم شدند نیز رشد سریعی را تجربه کردند. این شیوه سرمایه گذاری به سرمایه گذاران این امکان را می دهد که در صورتی که احساس کنند اقتصاد ترکیه رو به فروپاشی است، فورا سرمایه های خود را از این کشور خارج کنند.

2) مشکلات داخلی

2-1) رویایی با کردها: از آغاز تشکیل حکومت ترکیه، مساله کردها همیشه بزرگترین چالش در امنیت ملی این کشور محسوب شده است. از سال 1978 با تشکل حزب کارگران ترکیه (پ.ک.ک) و مسلح شدن آنها در سال 1984، عملا ترکیه وارد جنگ فرسایشی و چریکی با این حزب شد. اما دو اتفاق در سالهای 2014 و 2015، مساله کردها را بسیار پیچیده کرد. حمله داعش به کوبانی، در مرز سوریه و ترکیه، که غالب مردم آن را کردهای سوری تشکیل می دادند، موجی در بین کردهای ترکیه ایجاد کرد. با وجود آنکه، حملات تقریبا در نقطه صفر مرزی انجام می شد، دولت ترکیه نه تنها هیچ اقدامی برای مقابله با داعش نکرد بلکه مانع از هجوم کردهای ترکیه برای دفاع از همنژادی های خود در برابر وحشی گریهای داعش نیز شد. یگان های مدافع خلق، تنها گروه شبه نظامی بود که مردانه در برابر داعش ایستاده و مانع از تصرف این نقطه استراتژیک شدند. در ژوئن 2015، انتخابات بیست و پنجمین دوره مجلس ترکیه برگزار شد و حزب عدالت و توسعه اولین بار بعد از سال 2002 اکثریت مجلس را از دست داد. خبر بدتر اینکه احزاب کرد توانستند بیش از یک سوم کرسی ها را از آن خود کنند. این انتخابات نشان از تضعیف جایگاه حزب عدالت و توسعه و شخص اردوغان داشت.

2-2) نقض آزادی های مدنی: آزادی های مدنی در ترکیه به کرات نقض شده و این کشور رتبه 138 را از لحاظ آزادی بیان به خود اختصاص داده است. همچنین یکی از موانع اصلی عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا همین قوانین سخت گیرانه آزادیست. اما اخیرا، شدت برخورد با رسانه ها بیشتر شده به طوریکه نیروهای دولتی با حمله به دفتر اصلی روزنامه زمان، پرتیراژترین روزنامه این کشور، مدیریت آن را غصب کرده و در اختیار دولت قرار دادند. محکومیت سردبیر و نویسنده معروف روزنامه جمهوریت، که مقالاتی در زمینه قاچاق اسلحه به سوریه منتشر کرده بود، به زندان، دستگیری پنج تن از روزنامه نگاران به اتهام فاش كردن اسرار دولتی و همدستی با عاملان كودتا علیه دولت و همچنین برخورد با خبرنگاران و روزنامه نگاران خارجی از دیگر موارد مشهود و برجسته نقض آزادی بیان در ترکیه بوده که در کمتر از یکسال اخیر رخ داده است.

2-3)  اقدامات تروریستی: ترکیه در یکسال اخیر شاهد چند مورد بمبگذاری و کشته و زخمی شدن دهها تن از شهروندان خود بوده است. بمبگذاری در آنکارا و استانبول با بیش از 70 کشته و دهها زخمی را می توان از نمونه های بارز این جنایات برشمرد. گروه های تندروی کرد و داعش، متهمان اصلی این اقدامات معرفی شدند.

2-4) اتهام فساد در خانواده اردوغان: طبق اسناد موجود، سمیه و بلال، دو فرزند اردوغان در فسادهای معروف دوران نخست وزیری پدرشان نقش جدی داشتند. با شنودی که پلیس ترکیه از مکالمات تلفنی سمیه اردوغان داشته، او به ارتباط با یکی بازرگانان درگیر در فساد اقتصادی به عنوان مترجم متهم شد. همچنین بلال اردوغان، توسط یک بازرگان ترک در ایتالیا متهم به پولشویی برای کمک به القاعده گردید و دادگاهی در بولونیا مامور رسیدگی به این ادعا شده است.

3) رخدادهای منطقه ای

3-1) بحران سوریه: تا پیش از آغاز بحران سوریه، ترکیه یکی از همپیمانان جدی سوریه و همچنین روابط بسیار گرمی بین خانواده های اردوغان و اسد حاکم بود. اما با آغاز بحران، ترکیه یکی از پیشروان طرح برکناری اسد شد. در آغار تنش در سوریه که به صورت مسالمت آمیز بود، ترکیه سعی کرد با انتقاد از برخورد خشن حکومت اسد و دفاع از حق آزادی اندیشه با او مخالفت کند. در همین راستا، ترکیه تبدیل به مقر اصلی مخالفان معتدل اسد شد. با شدت گرفتن درگیری ها، ترکیه اجازه تامین تجهیرات مخالفان معتدل، با محوریت ارتش آزاد سوریه، از طریق خاک خود را داد.

3-2) تجهیز و حمایت از داعش: یکی از اتهامات سنگین دولت ترکیه و بویژه شخص اردوغان، حمایت مالی و تسلیحاتی از جانیان سیاه پوش داعشیست.  روزنامه جمهوریت ترکیه با نشر فیلمی در پایگاه اینترنتی خود، اسنادی دال بر ارسال سلاح به داعش از طریق ترکیه را فاش ساخت. همچنین، پهپادهای روسی ویدوئوهایی از حرکت دهها کامیون حامل نفت عراق و سوریه به سمت ترکیه را منتشر کردند که گفته می شود مستقیما توسط دولت ترکیه خریداری شده است. گفته می شود گروه تروریستی جبهه النصره، شاخه سوری القاعده، نیز از این کمک ها بی بهره نبوده است. رفیق اریلماز، نماینده حزب جمهوری خلق در پارلمان ترکیه نیز گفت: «عناصر شبکه القاعده به طور گسترده ای در سراسر ترکیه منتشر شده اند. یکی از شهروندان استان اسکندرون با من تماس گرفت و تاکید کرد که نتوانسته وقت جراحی در یکی از بیمارستان های دولتی بگیرد برای این که کارکنان بیمارستان در حال ارائه خدمات پزشکی به افراد مسلحی بودند که از سوریه آورده شده بودند.»

3-3) ساقط کردن هواپیمای روسی: یکی از ماجراجویی های عجیب حکومت ترکیه و شخص رجب طیب اردوغان، ساقط کردن جنگنده سوخو 24 نیروی هوایی روسیه در سال 2015 بود که عواقب سنگینی برای ترکیه و بویژه اقتصاد آن داشت. هر چند دولتمردان ترک سعی کردند بعد از حمله به جنگده روسی هم از تنشها بکاهند و هم با ادعای اینکه به این جنگنده بارها تذکر داده شده تا از حریم هوایی کشور ترکیه خارج شود اما خلبان توجهی نکرده، مدیریت بحران کنند اما این کار چنان برای روسها گران آمد که مردان سخت و سرد کرملین تنبیه ها و تحریم های شدیدی علیه ترکیه اعمال کردند. قطع تمامی همکاریهای نظامی، توقف ساخت تنها نیروگاه هسته ای ترکیه، توقف واردات محصولات کشاورزی و خوراکی ترکیه، تجدیدنظر جدی در تامین گاز مصرفی (نیمی از گاز ترکیه را روسیه تامین می کند) و کاهش شدید سفر گردشگران روسی به ترکیه از جمله اقدامات روسیه در جهت پاسخ به ترکیه بود که ضربات شدیدی را به اقتصاد این کشور وارد کرد.

3-4) دخالت مستقیم در عراق و سوریه: ترکیه، در دسامبر 2015 با حداقل 150 تفنگدار و 25 تانک، بدون هماهنگی و اطلاع دولت عراق، وارد خاک این کشور شده و به سمت موصل حرکت کرد. آنکارا با ادعای آموزش نیروهای پیشمرگه کرد برای دفاع در برابر تروریستها، این عمل را انجام داد. دولت مرکزی عراق، ضمن محکومیت شدید این تحرکات، آن را تجاوز و زیر پا گذاشتن تمامیت ارضی این کشور دانست. همچنین خبرهای مختلفی در مورد حضور نظامی ترکیه در داخل سوریه و در نزدیکی مرز خود وجود دارد.

3-5) پناهجویان: یکی از تراژدیهای قرن حاضر، بحران پناهجویانیست که از سوریه به سمت غرب در حال پیدا کردن پناهگاهی برای زنده ماندن هستند. ترکیه، اولین مقصد سوریها برای فرار از کشتار توسط دهها نیرو متخاصم در خاک کشورشان است. ترکیه، هزاران سوری را در اردوگاههای خود اسکان داده اما غالب پناهجویان خواستار استفاده از خاک ترکیه به عنوان مسیری برای رسیدن به خاک یونان و بعد اروپا هستند. در اواسط سال 2015، به یکباره خیل عظیمی از پناهجویان کشورهای مختلف بویژه سوریه، عراق، افغانستان و حتی ایران به سمت یونان هجوم بردند. این هجوم نیم میلیونی که با مرگ دهها نفر در آبهای یونان و ترکیه قلب هر انسانی را به درد آورد بعد از مدتی به مهمترین چالش کشورهای اروپایی تبدیل شد. این امر موجب تیرگی روابط اتحادیه اروپا و ترکیه شد، چرا که اروپاییان ادعا کردند که ترکیه عمدا اجازه عبور این حجم از پناهجویان از خاک خود را می دهد تا بتواند امتیازاتی از اتحادیه اروپا، از جمله کمکهای مالی، تسهیل در مسافرت شهروندان خود به اتحادیه اروپا و تسریع در فرآیند عضویت خود در اتحادیه اروپا، را بدست آورد. در مقابل، ترکها مدعی اند که بیش از این ظرفیت میزبانی پناهجویان را نداشته و آسیبهای اقتصادی و اجتماعی شدیدی از این معضل به آنها رسیده است.

4)  تحلیل و جمع بندی

4-1) ساختار قدرت: اساسا کشورهای دموکراتیک دو سیستم کلی مردم سالاری دارند؛ ریاستی که در آن بالاترین مقام اجرائی با رای مستقیم مردم انتخاب می شود و پارلمانی، که مردم با انتخاب نمایندگان پارلمان، مجوز تعیین نخست وزیر و اعضای هیات دولت را به حزب پیروز می دهند. ترکیه، اکنون سیستم حکومتی مابین این دو روش را دارد. هم رئیس جمهور با رای مردم انتخاب شده و هم براساس سیستم پارلمانی، نخست وزیر و اعضا هیات دولت از حزب عدالت و توسعه هستند. تلاش اردوغان برای انتخابی کردن رئیس جمهور را می توان به صورت بدبینانه، تلاش او برای ابقا در صدر قدرت تلقی کرد اما منصفانه اگر بنگریم، این تلاشها راه را برای تاثیرگذاری مستقیم مردم و تثبیت مردم سالاری می تواند هموار نماید. تفاوت رفتار و دخالت در امور اردوغان و سلف خود، عبدا… گل، را می توان با تفاوت در چگونگی انتخاب این دو جستجوی کرد. شاید الان که هم رئیس جمهور و هم دولت هر دو از یک حزب هستند، مشکل چندانی بروز نمی کند اما قطعا اگر این دو از احزاب متفاوت باشند، چالش جدی در حکومت ایجاد خواهد کرد.

4-2) شخصیت اردوغان: اردوغان ذاتا انسان کاریزماتیک بوده و توانسته با ظهور خود، مدل قابل قبولی از پیشرفت با محوریت حزب عدالت و توسعه ایجاد کند. این شخصیت چه از نظر حزبی (به حاشیه راندن یار گرمابه و گلستان، عبدا… گل)، داخلی (تثبیت حزب در چندین انتخابات از سال 2003 تاکنون) و بین المللی (ارائه چهره دموکراتیک و رو به رشد از یک کشور اسلامی) باعث شده که نام ترکیه با اردوغان عجین شود. در سوی مقابل می توان تمامیت خواهی و غرور او را مهمترین ایراد اردوغان دانست که تمامی محاسن و نقاط قوتش را تحت تاثیر قرار داده است. همین روند موجب شد که نه او حتی هم حزبی و یار قدیمی اش، احمد داووداوغلو، را در سمت نخست وزیری برتابیده و مجبور به استعفا کند. همچنین، برخورد شدید او با کردهای داخل دایره قدرت و کردهای اپوریسیون از حس ملی گرایی شدید او است در نهایت، برخورد خشن با نشریات و روزنامه نگاران منتقد انشان دهنده عدم انعطاف او در مقابل انتقادات و توهم برتر بودنش نشات می گیرد. به قول آلبر کامو، فیلسوف و نویسنده شهیر فرانسوی:  «كسـاني كه مدعي اند همه چـيز را مي دانند و هر کاری را مي توانند، سـر انجام به ايـن نتيجه مي رسند كـه همه را بايـد کشت.»

4-4) اشتباه در سوریه: حمایت از مخالفان معتدل دولت اسد، در روزهای آغازین خیزش مردم سوریه منجر به ارائه چهره ای محبوب از اردوغان و ترکیه در دول غرب و عرب شد. اما برملا شدن حمایت مستقیم و غیرمستقیم او را افراطیون داعش و جبهه النصره نشان داد که هدف اردوغان نه خوشروزی مردم سوریه بلکه تحکیم پایه های نفوذ خود به بهای آلوده شدن دستش در خون هزاران تن از مردم بی دفاع سوری بوده است. اردوغان به صورت غیرمستقیم منجر به کشته شدن صدها کرد سوری بدست داعش گردید. قطعا در بحران سوریه، ترکیه بیشترین آسیب را از لحاظ اقتصادی (ناشی از هجوم پناهجویان به مرز ترکیه و ناآرامی ها و بمب گذاری ها) و دیپلماتیک (تنش با اروپا بر سر بحران پناهجویان، سردی رابطه با آمریکا به دلیل حمایت نظامی و سیاسی از کردهای سوری و رویارویی با روسیه به علت ساقط کردن جنگنده آن کشور) نصیب خود کرده است.

4-5) کاهش درامد: اقتصاد ترکیه در جدول 2015 اقتصادهای بزرگ جهان با دو پله سقوط در جایگاه ۱۹ قرار گرفت. کاهش ارزش لیر ترکیه در سال 2014، تولید ناخالص این کشور را از حدود 827 میلیارد دلار در سال 2013 به 767 میلیارد دلار در سال 2014 کاهش داده است. ترکیه در دهه اخیر سعی نموده با استفاده از ظرفیتهای جدیدی که از توسعه روابط بین المللی خود ایجاد کرده، قدرت اقتصادی خود را افزایش دهد، این روند کاملا معقول بوده اما مشکلات امنیتی و تیرگی روابط با کشورهای دوست، منجر به تاثیرپذیری شدید اقتصاد آن کشور از این سردی روابط شده است. کشاورزی، بانکداری، ساختمان سازی و توریسم از مهمترین پایه های اقتصاد ترکیه هستند که از سال 2014 سیر نزولی داشته و یا حداقل سیر صعودی آنها متوقف شده است. اقتصاد برونگرا و مبتنی بر سرمایه های خارجی، آسیب پذیری به مراتب بیشتری در مواقع کاهش امنیت عمومی از خود نشان می دهد.

4-6) رویای سلطان: به نظر می رسد دولتمردان و بویژه اردوغان با دیدن سریال حریم سلطان دچار توهم شده اند و تصور کرده اند که قدرتنمایی در عرصه بین المللی به راحتی نگارش و اجرای سناریوهای سریال هایشان است. ترکیه هر چند یک نمونه موفق از کشورهای اسلامی بوده و این کشور جز اقتصادهای نوظهور محسوب می شود اما راه طولانی برای رسیدن به جایگاهی دارد که الان در توهم آن است. حمایت رسمی دولت آمریکا از کردهای سوری و زمینه سازی برای حضور آنها در جریان مذاکرات صلح سوریه، با وجود مخالفت شدید آنکارا، نشان داد که آمریکا قیود مشخص برای دوستی با ترکیه تعریف کرده که برخی از مبانی این قیود با اصول بنیادی ترکیه در تناقض است. همچنین، با وجود تنش شدید بین غرب و روسیه، که از بحران اوکراین آغاز و در سوریه به اوج خود رسید، در جریان حمله به سوخوی روسی، تقریبا هیچ کشور غربی از اقدام ترکیه حمایت نکرد و نهایتا از طرفین خواسته شد که خویشتن داری کنند. مقایسه نحوه برخورد مردان کرملین با این بحران نشان می دهد که دولت مردان ترکیه راه دراز تا کسب تجربه لازم برای بازی یک نقش جدی در عرصه بین المللی دارند. درک واقعیت های جامعه جهانی، فهم جایگاه ترکیه در بین کنشگران منطقه، کاهش ماجراجوئی های بی ثمر و در نهایت بررسی علل دخیل کاهش رشد اقتصادی این کشور در چند سال اخیر را می توان راهکارهای بازگشت ترکیه به دهه طلائی خود معرفی کرد.