مقدمه
مشارکت مردم در امور حاکمیتی و سیاسی وجه تمایز نظامهای سیاسی مردمسالار از سایر نظامهای سیاسی میباشد. در واقع نظام سیاسـی مردمسالار با مشارکت سیاسی مردم و حاکمیت آنها بر سرنوشت سیاسی و اجتماعی خویش ملازمه دارد. یکی از عرصههای مهم مشارکت سیاسی شرکت مردم در انتخابات است. مردم ضمن حضور در پای صندوق انتخابات و اقدام به رأیدادن که یک عملی حقوقی – سیاسی و مدنی محسوب میشود، در حقیقت بـا برگزیدن نماینده و یا نمایندگان خود در اداره امور سیاسی جامعه مشارکت میکنند و به نحو غیرمستقیم در امور مملکتی مداخله مینمایند. امــا سؤالی که مطرح است و این مقاله درصدد پاسخگویی به آن است، پرداختن به اهمیت و ضرورت مشارکت مردم در انتخابات و چرایی وجوب حضور حداکثری مردم در آوردگاه سیاسی ـ مدنی است؟ برای پاسخگویی به این سؤال باید دید که در نزد صاحبان اندیشه دینی، متفکران سیاسی و حقوقی عمده ادله اهمیت مشارکت مردم در انتخابات چیست؟ البته در ابتدای سخن باید اشاره نماییم که قطع بهیقین ادله عقلی و نقلی بیشماری توجیهکننده وجوب و اهمیت انتخابات و بهویژه حضور مردم در انتخابات است که در این مقال پرداختن بهتمامی آن ادله میُر نخواهد بود . وانگهی ما نیز درصدد اشاره به برخی جهات اهمیت مشارکت سیاسی ـ مدنی مردم در انتخابات هستیم.
1 ـ ضرورت حفظ بنیان نظام اسلامی با مشارکت در انتخابات
حفظ حکومت و نظام اسلامی بر هر مسلمانی واجب است. اصل وجوب حفظ حکومت اسلامی، مطلبی روشن و واضح است و نیـاز بـه بـحـث و استدلال زیادی ندارد؛ زیرا همه ادله وجوب تشکیل حکومت اسلامی در زمان غیبت، بر وجوب حفظ و استمرار آن نیز دلالت میکند و هر کس به هر دلیل، حکومت اسلامی را قبل داشته باشد و خود را تحت لوای نظام اسلامی و بیرق دین اسلام و مذهب شیعه و ولایت مطلقه فقیه بپندارد ناگزیر از پذیرش وجوب حفظ و تقویت آن و مشارکت در تعالی و عظمت آن نیز خواهد بود و حفظ و استمرار و تقویت این حکومت نیز بنا به همان ادله وظیفهای مهم و خطیر به شمار میرود که اهمیت آن بهخاطر استمرار و مداومت بر آن بسیار بیشتر از تشکیل و برقراری حکومت است. برقراری حکومت اسلامی و به فعلیت درآوردن احکام سیاسی و اجتماعی دین وظیفه هر مسلمان میباشد که در حال حاضر جز با برپایی حکومت، میسور نخواهد بود و لذا شهروندان مسلمان بـر خـود لازم میدانند کـه بـا بـرپــایی حکومت و تقویت آن در راستای اجرای احکام شرعی سهیم باشند؛ چراکه همانگونه که تشکیل و برقراری حکومت اسلامی به دلایل عقلی و نقلی واجب است، حفظ نظام و تقویت هرچه بیشتر آن هم واجب است؛ ازاینرو امام خمینی (ره) فرمودهاند: «اگــر خداینخواسته بر اسلام یا کشور اسلامی از ناحیه عدم دخالت در سرنوشت جامعه، لطمه و صدمهای وارد شود یکیک تمام ملت در پیشگاه خدای قهار توانا مسئول خواهیم بود.»
2 ـ مشارکت در انتخابات تبلور مقبولیت و مشروعیت جمهوری اسلامی
یکی دیگر از اهمیتهای مشارکت مردم در انتخابات از منظر مردمسالاری دینی قابلبررسی است. مقبولیت نظام جلوهای از اصول دموکراتیک و مردمسالارانه میباشد و مشروعیت نظام نمودی از چهره دینی است که میزان اعتقاد مردن به مقبولیت و مشروعیت نظام با میزان مشارکت مردم در انتخابات سنجیده میشود و بهنوعی ازاینجهت که مداخله و حضور حداکثری مردم در انتخابات به مشروعیت و مقبولیت نظام اعتلا میبخشد، ضرورت شرکت در انتخابات از سوی شهروندان احساس میشود.
امروزه شاهد آن هستیم که شرکت در انتخابات، فقط برای تعیین کارگزاران و نمایندگان نیست؛ بلکه به سازوکاری برای سنجش مقبولیت و مشروعیت حکومتها بدل گشته است و بیانگر قدرت و مشروعیت حکومت است. هر اندازه که میزان مشارکت بالا باشد، نشان از مقبولیت و مشروعیت بالای آن حکومت دارد و در نتیجه موجب استحکام و قدرت آن نظام میگردد؛ لذا تمامی حکومتها تلاش مینمایند تا مشارکت هرچه بیشتر مردم را به دست بیاورند. امـا آنچه که مؤید مدعای ماست، این است که چگونه میتوان برپایی حکومت را وظیفه هر مسلمانی دانست؛ اما حفظ و تقویت این حکومت را که اهمیتش بهمراتب بیشتر است، حق ایشان و وابسته به میل و اراده شخصیشان بدانیم؟ اگر حفظ و تقویت نظام و حکومت اسلامی را حق شهروندان آن بدانیم، چگونه و با کدام منطق میتوان تشکیل حکومت را وظیفه آنان محسوب داشت؟ و آیا مگر غیر از این است که امروزه شرکت در انتخابات ابزاری برای سنجش مقبولیت حکومت و به منزله ابزاری برای نشاندادن قدرت عمومی حکومت است؟ اگرچه مشروعیت حکومت اسلامی برخاسته از خداوند است؛ اما نقش مردم در مقام فعلیت بخشیدن به این نظام، مؤثر است و در حقیقت مردم در مقبولیت عینیتبخشی و کارآمدی حکومت اسلامی نقشی اساسی دارند؛ چراکه حاکمیت دین حق و نظام اسلامی، مانند هر نظام دیگری با آرزوها تحقق نمیپذیرد، بلکه حضور مردم و اتحاد آنان محور حق را میطلبد و اگر مردم در صحنه نباشند و حضور جدی نداشته باشند، اگر رهبر آنان در حد وجود مبارک حضرت امیرالمؤمنین (ع) باشد، نظام اسلامی موفق نخواهد بود .
3 ـ اهمیت مشارکت در انتخابات از حیث عمل به حکم شرعی و اعمال حق سیاسی
رأیدادن حکم و امتیازی است که به شهروندان اعطا شده است تا در حاکمیت مداخله و شرکت کنند؛ ولی این حقی نیست که شخص اگر خواست آن را اعمال کند یا از اعمال آن امتناع ورزد؛ چراکه نه میتواند آن را به دیگری انتقال دهد و نه میتواند اجرای آن را به دیگری واگذارد. همچنین قابل توارث و اسقاط نیز نمیباشد؛ چراکه عدم انجام آن به منزله ترک عمل واجب است و مستوجب مجازات اخروی قرار میگیرد. زیرا کوتاهی در
انجام این حکم الهی به معنای ترک عمل واجب و انجام عمل حرام است. حضور مستمر و فعال مردم در حفظ حکومتی که مجری قوانین الهی است و بر اساس حق، استوار گشته است، یک تکلیف اجتماعی ـ سیاسی است که همگان موظف به انجام و رعایت آن هستند و ترک آن یا کوتاهی در انجام آن همانند تکالیف عبـادی و فردی، مستوجب مسئولیت و مجازات اخروی است .
اگر مشارکت در انتخابات را حق شهروندان بدانیم در واقع قابلیت اسقاط این حق و چشمپوشی از آن را هم برای آنان در نظر گرفتهایم و در صورت عدم استیفای این حق از سوی آنان، امکان مؤاخـذه آنـان وجـود نخواهد داشت. ایــن مطلب، بیانگر این است که ماهیت رأیدادن و مشارکت در انتخابات، حق نیست، بلکه حکم است.
با تأمل در برخی بیانات گهربار معصومین از جمله خطبه ۲۱۶ «نهجالبلاغه» نیز میتوان دریافت که مشارکت سیاسی شهروندان در امور حکومتی که امروزه مصداق بارز آن رأیدادن میباشد حکمی است خطاب بهتمامی شهروندان که باید آن را استیفاء نمایند. امام علی (ع) در این خطبه میفرماید: اگر مردم به وظیفه خویش نسبت به حکومت اسلامی عمل کنند و حکومت اسلامی نیز به وظیفه خود عمل نماید، آنگاه جامعهای اسلامی تحقق خواهد یافت برکات و خیراتش فراگیر گشته و شامل حال همه مردم میشود. حق، عزت یافته و مردم در مقابل آن خضوع و احترام خواهنــد داشت و در نهایت جامعه به سعادت دنیا و آخرت نزدیکتر میگردد. در مقابل، چنان چه وظایف متقابل مردم و حکومت بهگونهای صحیح صورت نگیرد، اولین نتیجه آن منزوی گشتن حق و پایمالشدن حقوق افراد در جامعه است و در نهایت، عدالت و سعادت دنیا و آخرت انسانها تأمین نخواهد شد
همچنین حضرت علی (ع) در اشاره به این دو نوع از حق میفرماید: « لَولا حُضُورُ الحاضِرِ، و قِیامُ الحُجَّهِ بِوُجودِ الناصِرِ، و ما أخَذَ اللّه ُ عَلَى العُلَماءِ أن لا یُقارُّوا على کِظَّهِ ظالِمٍ، و لا سَغَبِ مَظلومٍ ، لأَلقَیتُ حَبلَها على غاربِهِا. . » ترجمه : اگر حضور بیعت کنندگان نبود و یاری دهندگان حجت را بر من تمام نمی کردند و نیز خداوند از علما عهد و پیمان نمی گرفت که بر سیری ظالمان و گرسنگی مظلومان سکوت نکنند افسار خلافت را بر پشت آن انداخته و آن را رها می ساختم و پایان خلافت را با کاسه نخستین آن سیراب می کردم اما اگر مردم یاری نکردند، این حق ساقط نمی شود؛ بلکه در همان مرحلۀ حقیت خود باقی می ماند و وجوب استیفاء برداشته میشود. » ایشان در این خطبه شریف، مشارکت سیاسی ملت را منشأ آثاری ارزشمند در جامعه، هـم چــون احترام به حقوق، استقرار قانون الهی ، ظهور نشانه های عدالت، اصلاح زمام، یأس دشمنان و امید به بقای دولت دانسته اند. روشن است که مفهوم مخالف آن نیــز این است که در صورت عدم مشارکت هیچ یک از این امور حاصل نمی شود و چـه حرامی بالاتر از تضعیف حکومت اسلامی و تقویت روحیه دشمنان و رویاندن بذر امید در دل های تاریک آنان و ضربه زدن به استقرار قانون الهی و عدالت؟! اگر این مشارکت، حق مردم باشد و آنان نخواهند این حق خود را استیفاء نمایند، امکان مذمت و مؤاخذه آنان وجود نخواهد داشت. چگونه میتوان کسی را بهخاطر عدم استیفاء حـق خـودش مؤاخذه نمود؟
4 ـ اهمیت مشارکت در انتخابات در دیدگاه امامین انقلاب اسلامی
با امعان نظر به برخی از بیانات حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری در باب مشارکت سیاسی در انتخابات نیز اهمیت و وجوب مشارکت در انتخابات احراز میگردد :
1 ـ « امروز شرکت در انتخابات ریاست جمهوری نه فقط یک وظیفه اجتماعی و ملی است، بلکه یک وظیفه شرعی اسلامی و الهی است که شکست در آن، شکست جمهوری اسلامی است که حفظ آن بر جمیع مردم از بزرگترین واجبات و فرائض است و وسوسه در آن از شیطان بلکه عمال شیطان بزرگ است. چنانچه سستی بکنند کسانی که میخواهند این کشور را به باد فنا بدهند، ممکن است پیروز شوند ». این در حالی است که وفق اصل 6 قانون اساسی در جمهوری اسلامی ایران امور کشور باید به اتکاء به آرای عمومی اداره شود. از راه انتخابات، انتخاب رئیس جمهور، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، اعضا شوراها و نظایر این ها یا از راه همه پرسی، در مواردی که در اصول دیگر این قانون معیّن میگردد. »
2 ـ انتخابات یک فریضه است همه باید شرکت کنند همه باید خود را موظف بدانند برای این که در انتخابات شرکت کنند.
3 ـ انتخابات حق مردم است و متعلق به آنهاست اما تکلیف هم هست. این طور نیست که یکی بگوید من نمیخواهم از این حقم استفاده کنم! نه، سرنوشت نظام بسته به احقاق و استنقاذ این حق است. این تکلیف است. بایـد همـه شرکت کنند .
با عنایت به مطالب معنون مشخص میگردد شرکت در انتخابات، یک مسئله فردی و شخصی نیست؛ بلکه سرنوشت نظام و حکومت اسلامی وابسـته بـه آن است که کوتاهی در آن ممکن است آثار و نتایج تلخی برای نظام اسلامی داشته باشد و این مشارکت سیاسی یکی از عوامل مؤثر در حفظ و تقویت نظام اسلامی به شمار میرود.
5 ـ اهمیت مشارکت در انتخابات در دیدگاه فقهای معاصر
بادقت در کلام سایر فقهاء به خوبی میتوان فهمید که مهمترین دلیل برای وجوب شرکت در انتخابات و بالطبع حکم بودن آن، از باب مقدمــه بــودن آن برای حفظ و تقویت نظام و حکومت اسلامی است و حضور در انتخابـات کـه مقدمـه واجب است، متصف به وجوب میشود.
1 ـ حضرت آیت الله مکارم شیرازی، صراحتاً این نکته را بیان میکنند: « حفظ ناموس، دین، کشور و نظام مقدس جمهوری اسلامی واجب است مقدمه واجب هم واجب است و مطمئناً اگر مردم حضور پرشور داشته باشند، توطئه های دشمنان نقش بر آب میشود لذا عقل و شرع مــی گـوینـد باید حفظ کرد نظام را و حضور مردم بسیار مؤثر است. »
2 ـ آیت الله نوری همدانی به بیان وجوب انتخابات اکتفاء نکرده اند و آن را به منزلـه جهـاد دانسته اند. ایشان میفرماید: « انقلاب اسلامی در هر دوره ای بـه شیوه ای از جهاد برای تداوم خود نیاز داشته و امروز نیز جهاد مردم، حضور حداکثری در انتخابات است».
برایناساس اگرچه حضور و مشارکت شهروندان در انتخابات حکم شرعی و واجب قلمداد میگردد. لیکن، مسلماً حقی برای شهروند تلقی میگردد؛ ولی این حق قابل اسقاط نیست.
نتیجه
حکومت جمهوری اسلامی ایران حکومتی دینی است و مقررات آن برگرفته از اصل 4 قانون اساسی باید منطبق بر آموزه های دینی و شرعی باشد . از این روی، مردمسالاری دینی و دموکراسی حاکم بر نظام اسلامی بر مبنای اصول مقبولیت و مشروعیت نظام میباشد که در تمامی شئونات و ظواهر زندگی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و غیره قابل تسری است. یکی از مظاهر اساسی دموکراسی و مردمسالاری دینی مقوله انتخابات میباشد که در اصل 6 قانون اساسی جلوه گر شده است. یعنی در این نظام اسلامی به شهروندان ایرانی حق شرکت در انتخابات اعطا شده است و ضروریات و اهمیت این حق در دیدگاه فقها و امام خمینی (ره) و امام خامنه ای (مد ظله العالی) تبلور یافته است. حکم شرعی وجوب شرکت در انتخابات در کنار ضرورت صیانت از نظام اسلامی و تعالی مقبولیت و مشروعیت نظام در کنار سایر دلایل عقلی و سیاسی و روایی موجب اهمیت و ضرورت مشارکت شهروندان در انتخابات است.
منابع و مأخذ:
الف) کتب و مقالات
امام خمینی، سید روح اله. 1378، صحیفه نور، ج ۱۸، تهران : مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)
جوادی آملی، عبدالله، 1385، حق و تکلیف در اسلام، قم: انتشارات اسراء، چاپ دوم.
حجابی، حسن، 1382، مشارکت سیاسی و دیدگاه های امام علی (ع) پیرامون آن، فصلنامه انقلاب اسلامی، ش ۹ و ۱۰
سیدرضی . 1394.، نهج البلاغه، مترجم: سیدعلی موسوی گرمارودی، تهران: انتشارات قدیانی
ب) سایت اینترنتی
ـ http://www.tabnak.ir/fa/news/230110
– http://farsnews.com/printable.php?nn=13901203000962.
پ) قوانین
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
